Επιστήμονες ανακαλύπτουν την πρώτη απόδειξη επικονίασης από έντομο, ηλικίας 100 εκατομμυρίων ετών

Ένα κεχριμπάρι από κοιτάσματα της κρητιδικής περιόδου (110-105 εκατομμύρια χρόνια πριν) στη Βόρεια Ισπανία έδωσε την πρώτη απόδειξη επικονίασης από έντομο. Σε δυο κομμάτια κεχριμπαριού, επιστήμονες έχουν βρει δείγματα μικροσκοπικών εντόμων, γεμάτα κόκκους γύρης, αποκαλύπτοντας την πρώτη απόδειξη μεταφοράς γύρης και κοινωνικής συμπεριφοράς στο συγκεκριμένο είδος ζώων. Τα αποτελέσματα δημοσιεύθηκαν στα Πρακτικά της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών (PNAS) τον Μάιο του 2012.

Η διεθνής ομάδα επιστημών αποτελείται από: τους Enrique Peñalver και Eduardo Barron από το Γεωλογικό και Ορυκτό Ινστιτούτο της Ισπανίας στην Μαδρίτη, τον Xavier Declos από το Πανεπιστήμιο της Βαρκελώνης, τους Andre και Patricia Nel του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας του Παρισιού, τον Conrad Labandeira από το Smithsonian στο Ουάσιγκτον, και την Carmen Soriano και τον Paul Tafforeau από την Ευρωπαϊκή Εγκατάσταση Ακτινοβολίας Σύγχροτρον (European Synchrotron Radiation Facility, ESRF) στη Γαλλία. Τα δείγματα κεχριμπαριού ανήκουν στη συλλογή του Μουσείου των Φυσικών Επιστημών της Arava, στην Ισπανία.

Σήμερα, περισσότερο από το 80% των διαφορετικών ειδών φυτών βασίζονται στα έντομα για τη μεταφορά γύρης από τα αρσενικά στα θηλυκά τμήματα των ανθών. Η επικονίαση είναι πολύ γνωστή στα ανθοφόρα φυτά, αλλά υπάρχει επίσης στα γυμνόσπερμα φυτά ή στα φυτά που παράγουν σπόρια, καθώς και στα κωνοφόρα. Αν και η πιο δημοφιλής ομάδα επικονιαστών εντόμων αποτελείται από τις μέλισσες και τις πεταλούδες, μια μυριάδα λιγότερο γνωστών ειδών μυγών, σκαθαριών και θριπών έχει συν-εξελιχθεί μαζί με τα φυτά και μεταφέρουν τη γύρη με αντάλλαγμα την τροφή τους.

Τα τελευταία 20 χρόνια, κεχριμπάρι της κρητιδικής (110-105 εκατομμύρια χρόνια πριν) περιόδου που βρέθηκε στη χώρα των Βάσκων στη Βόρεια Ισπανία έχει αποκαλύψει διάφορα καινούργια είδη φυτών και ζώων, κυρίως εντόμων. Το κεχριμπάρι περιείχε εγκλείσματα θριπών (thysanopterans), μικροσκοπικά έντομα (λιγότερο από 2mm σε μήκος), τα οποία τρέφονται με γύρη και άλλους φυτικούς ιστούς. Είναι επίσης, αποτελεσματικοί επικονιαστές διαφόρων ειδών ανθοφόρων φυτών.

Δυο κομμάτια από το κεχριμπάρι δείχνουν έξι απολιθωμένα δείγματα θηλυκών θριπών με εκατοντάδες κόκκους γύρης κολλημένους στα σώματά τους. Τα έντομα αυτά παρουσιάζουν υψηλά εξειδικευμένες τρίχες, με δακτυλιωτή δομή για να αυξηθεί η ικανότητά τους στη συλλογή κόκκων γύρης, παρόμοιες με τις τρίχες γνωστών επικονιαστών, όπως των μελισσών. Οι ερευνητές περιγράφουν τα έξι δείγματα σε ένα καινούργιο γένος (Gymnopollisthrips) που αποτελείται από 2 καινούργια είδη, G. minor και G.major.

Το πιο ενδεικτικό δείγμα μελετήθηκε επίσης με τη τεχνική της τομογραφίας σύγχροτρον με ακτίνες Χ στο ESRF για να αποκαλύψει την κατανομή των κόκκων γύρης στο σώμα του εντόμου σε τρεις διαστάσεις και με πολύ υψηλή ανάλυση.

Οι κόκκοι της γύρης είναι πολύ μικροί και δείχνουν τα απαραίτητα χαρακτηριστικά για τη μεταφορά τους από έντομα. Οι επιστήμονες συμπεραίνουν ότι η γύρη είναι από ένα είδος τζίνγκο, ένα δέντρο «ζωντανό απολίθωμα», του οποίου είναι γνωστά πολύ λίγα είδη στους επιστήμονες. Τα δέντρα τζίνγκο είναι ή αρσενικά ή θηλυκά, και τα αρσενικά δέντρα παράγουν μικρούς κώνους γύρης, ενώ τα θηλυκά δέντρα φέρουν στελέχη με ωάρια στις άκρες τα οποία θα αναπτυχθούν σε σπόρους μετά από την επικονίαση.

Για ποιο λόγο της εξέλιξης μάζευαν τη γύρη του τζίνγκο αυτά τα πολύ μικρά έντομα 100 εκατομμύρια χρόνια πριν; Οι δακτυλιωτές τρίχες τους δεν μπορούν να είναι το αποτέλεσμα μιας εξελικτικής επιλογής που ευνοεί τα δέντρα. Το όφελος για τους θρίπες εξηγείται με τη δυνατότητα να θρέψουν τις προνύμφες με τη γύρη, υποδηλώνοντας ότι το είδος αυτό δημιούργησε αποικίες με τις προνύμφες τοποθετημένες στα ωάρια των τζίνγκο για καταφύγιο και προστασία. Τα θηλυκά έντομα μεταφέρανε γύρη από τους αρσενικούς κώνους τζίνγκο στα θηλυκά ωάρια για να ταΐζουν τις προνύμφες και συγχρόνως να επικονιάζουν τα δέντρα.

Μόνο το κεχριμπάρι μπορεί να διατηρήσει λεπτομερώς χαρακτηριστικά συμπεριφοράς, όπως είναι η επικονίαση, για εκατομμύρια χρόνια. Πριν 100 εκατομμύρια χρόνια, τα ανθοφόρα φυτά ξεκίνησαν να διαφέρουν πολύ μεταξύ τους, με αποτέλεσμα να αντικαταστήσουν τα κωνοφόρα που ήταν κύριο είδος. «Αυτό είναι η παλαιότερη άμεση απόδειξη της επικονίασης και η μοναδική από την εποχή των δεινοσαύρων. Η συν-εξέλιξη των ανθοφόρων φυτών και εντόμων, χάρη στην επικονίαση, είναι μια φοβερή ιστορία επιτυχίας της εξέλιξης. Ξεκίνησε περίπου πριν 100 εκατομμύρια χρόνια, όταν αυτό το κομμάτι κεχριμπαριού δημιουργήθηκε από μια σταγόνα ρητίνης που έπεφτε από ένα δέντρο, και σήμερα αποτελεί το παλαιότερο απολίθωμα επικονιαστών εντόμων. Ο θρίπας, τελικά, μπορεί να ανήκει στις πρώτες ομάδες επικονιαστών στην γεωλογική ιστορία, πολύ πριν άλλα έντομα γίνουν, λόγω εξέλιξης, επικονιαστές για λουλούδια», τονίζει η Carmen Soriano, επικεφαλής της μελέτης των δειγμάτων κεχριμπαριού με τομογραφία με ακτίνες Χ στο ESRF.

Σχόλιο από εμάς:

Η Arana της Ισπανίας είναι μια πολλή γνωστή περιοχή για τα προϊστορικά ευρήματά της. Γνωστές στους μελισσοκόμους -και όχι μόνο- οι σπηλαιογραφίες που απεικονίζουν τη συλλογή μελιού. Τα δείγματα κεχριμπαριού που αναλύθηκαν και στα οποία βρέθηκε η τόσο παλιά γύρη ανήκουν στη συλλογή του Μουσείου των Φυσικών Επιστημών της Arava.

Στο τεύχος Νο 9, την άνοιξη του 2011 είχαμε δημοσιεύσει ένα κείμενο με τίτλο «Η Επικονίαση δεν είναι μόνο Επικονίαση». Εκεί εμφανιζόταν τα πρώτα εντομόφιλα ανθοφόρα φυτά στην κρητιδική περίοδο, περίπου πριν 65 εκατομμύρια χρόνια. Τα δεδομένα τότε, την άνοιξη του 2011, ήταν αυτά. Σήμερα όμως με την δημοσίευση της παρούσης εργασίας πήγαμε μερικά χρόνια πιο πίσω. Για την ακρίβεια, αν μπορούμε να μιλάμε για ακρίβεια σε τέτοια μεγέθη, 35 εκατομμύρια χρόνια πίσω!!!

Πρέπει λοιπόν να διορθώσουμε το κείμενο εκείνο. Δημοσιεύουμε την αρχή του με την διορθωμένη ημερομηνία. Δημοσιεύουμε ακόμη και μικρά αποσπάσματά του για να έχετε πιο πλήρη εικόνα. Πιο πλήρη εικόνα μήπως και αντιληφθούμε, όλοι μας, την αλλαγή που έχει συντελεστεί τις τελευταίες δεκαετίες, όσον αφορά στο επικονιαστικό πρόβλημα. Για ολόκληρο το κείμενο πρέπει να ανατρέξετε στο ηλεκτρονικό αρχείο της εφημερίδας, στην άνοιξη του 2011.

Η Επικονίαση δεν είναι μόνο Επικονίαση

Θα έχετε αντιληφθεί διαβάζοντας τα κείμενά μας, ότι συχνά ανατρέχουμε στο παρελθόν, αντλώντας στοιχεία προς σκέψη και ανάλυση. Δεν είναι αυτοσκοπός μας, μα το εκάστοτε θέμα που καταπιανόμαστε μας οδηγεί όσο χρειαστεί, εκεί που θα πιάσουμε την μια από τις δυο άκρες. Στο παρόν άρθρο ξεφύγαμε, αλλά όταν πρέπει να αρχίσεις γράφοντας για τις απαρχές των ανθοφόρων φυτών, αναγκαστικά φεύγεις πολύ μακριά.

Από τα συμφωνημένα στοιχεία της επιστήμης που υπάρχουν σήμερα, γνωρίζουμε ότι:

• τα πρώτα απλά φυτά εμφανίστηκαν στον πλανήτη την Σιλούρια περίοδο, περίπου πριν 400 εκατομμύρια χρόνια

• τα πρώτα ανθοφόρα φυτά (πιθανά και εντομόφιλα) εμφανίστηκαν στην Κρητιδική περίοδο, περίπου πριν 100 εκατομμύρια χρόνια και προφανώς με διαφορά μερικά εκατομμύρια χρόνια (πάνω κάτω!!), τα πρώτα έντομα επικονίασης

• τα σύγχρονα φυτά (με βεβαιότητα και εντομόφιλα) εμφανίστηκαν στην Παλαιογενή περίοδο, περίπου πριν 55 εκατομμύρια χρόνια

• τα πρώτα ανθρωποειδή, περίπου πριν 5 εκατομμύρια χρόνια

Ξαναδιαβάστε την προηγούμενη παράγραφο, κλείστε τον «Μελισσοκόμο», κοιτάξτε το ταβάνι αν είστε σε κλειστό χώρο ή τον ουρανό αν είστε έξω και δώστε χρόνο στον εαυτό σας μερικά δευτερόλεπτα ή και λεπτά για να προσπαθήσετε να αντιληφθείτε τα χρονικά μεγέθη. Για βοήθεια πάρτε σαν μέτρο την ηλικία σας, μετά την ηλικία των γονιών σας, στη συνέχεια την αίσθηση που έχετε για τον περασμένο αιώνα και τέλος την ηλικία του Αριστοτέλη, που θα ήταν 2.400 χρονών αν ζούσε σήμερα.

Αν δεν τρομοκρατηθήκατε αρκετά, ξανανοίξτε τον «Μελισσοκόμο» και συνεχίστε την ανάγνωση. Αναφέραμε πριν, τον Αριστοτέλη όχι για λόγους αρχαιολαγνείας, μα γιατί το ψευδεπίγραφο έργο «περί φυτών», είναι από τα πρώτα που καταπιάστηκαν εν μέρει, με το θέμα του κειμένου μας.

Ας γυρίσουμε όμως στα φυτά. Τα φυτά έπρεπε να αντιμετωπίσουν ένα «σοβαρό πρόβλημα» που είναι κοινό χαρακτηριστικό τους. Δεν μπορούν να μετακινηθούν με δικά τους μέσα. Έπρεπε λοιπόν, να βρουν μεθόδους μετακίνησης τόσο για την επέκτασή τους στο χώρο (επιβίωσή τους), όσο και για την εύρεση του συντρόφου τους στην διαδικασία αναπαραγωγής τους (επιβίωσή τους, ξανά). Σ’ αυτή τους την προσπάθεια «βρήκαν» τρεις τρόπους αναπαραγωγής και πολλαπλασιασμού τους: τον εγγενή, τον αγενή και την απόμειξη.

Ο συντριπτικά μεγαλύτερος αριθμός ανθοφόρων φυτών έχουν αναπτύξει μηχανισμούς που αποτρέπουν την αυτογονιμοποίηση, όπως το ασυμβίβαστο, τη μη συγχρονισμένη ωρίμανση στήμονα και ύπερου, τα μήκη των στύλων, κ.λπ., ενώ παράλληλα έχουν «εκμεταλλευτεί» για την επικονίασή τους τον αέρα, τα πουλιά, τα ζώα, το νερό, μα η πλειονότητά τους κυρίως τα έντομα. Τα τελευταία, που ονομάζουμε εντομόφιλα, έχουν αναπτύξει απίστευτους μηχανισμούς προσέλκυσης των εντόμων, ώστε να επιτυγχάνουν την σταυροεπικονίαση. Έτσι, κάποια «δημιούργησαν» οσμές που προσελκύουν τους επικονιαστές τους, άλλα «δημιούργησαν» χρώματα με απίστευτους συνδυασμούς και μάλιστα στο υπεριώδες φάσμα που μπορούν να δουν πάρα πολλά έντομα, ενώ κάποια έχουν «ζωγραφισμένους» διαδρόμους προσγείωσης για να οδηγούν τα έντομα στο «στόχο», δηλαδή στη γύρη. Τα «ευανάγνωστα» σχήματα του άνθους, μα κυρίως το νέκταρ (υδατάνθρακες) και η γύρη (πρωτεΐνες), έδωσαν από την πλευρά των φυτών εύκολη και πλούσια τροφή που «ανάγκασαν» τα έντομα να μην μπορούν να αντισταθούν στις επισκέψεις τους. Στην πραγματικότητα, τα εντομόφιλα φυτά μαζί με τα έντομα επικονιαστές τους, αλληλοεξελίχθηκαν σε μια κατεύθυνση αλληλοεξάρτησης και συμπόρευσης. Τα φυτά «δημιούργησαν» ευκολίες πρόσβασης, προσέλκυσης και προπάντων τροφή, ενώ τα έντομα «χάρισαν το σώμα τους» για την μεταφορά της γύρης και συνεπώς τη διανομή του γενετικού υλικού στους ακίνητους αυτούς οργανισμούς.

Τα είδη εντόμων που επικονιάζουν φυτά ανέρχονται σε εκατοντάδες χιλιάδες. Δίπτερα (π.χ. μύγες), Κολεόπτερα (π.χ. σκαθάρια), Λεπιδόπτερα (πχ. Πεταλούδες), Υμενόπτερα (π.χ μέλισσες) και άλλα.

Μετά από μια βόλτα 400 εκατομμυρίων ετών με την ιλιγγιώδη ταχύτητα του νου μας, φτάσαμε σε ένα σημείο, όπου μπορούμε να έχουμε μια γενική εικόνα της πορείας και του μηχανισμού εξάρτησης φυτών (εντομόφιλων) και μελισσών (μονήρεις και κοινωνικές). Μια πορεία, το ξαναγράφουμε γιατί το θεωρούμε σημαντικότερο όλων, αλληλοεξέλιξης και αλληλοεξάρτησης. Δεν «ξύπνησε» ένα πρωί η αμυγδαλιά και μετά από μια σύντομη συζήτηση αποφάσισε με τις φίλες της να παράγουν γύρη και νέκταρ και να καλέσουν τις μέλισσες σε γεύμα. Δεν «ξύπνησαν» ένα πρωί οι μέλισσες και αποφάσισαν να ακολουθήσουν διαιτολόγιο αυστηρά καθορισμένο με νέκταρ και γύρη αμυγδαλιάς, για τη διατήρηση της σιλουέτας τους.

Οι αμυγδαλιές «ξύπνησαν» εκατομμύρια πρωινά και η «συζήτησή» τους έγινε μέσα από την εγγενή αναπαραγωγή τους με στόχο την διαιώνιση του είδους τους και μόνο αυτό. Γι αυτό δώσανε νέκταρ και γύρη στις μέλισσες. Τις χρησιμοποίησαν για το δικό τους «καλό» και μόνο γι αυτό. Οι μέλισσες από την άλλη δεν δίναν «δεκάρα τσακιστή» για τα αναπαραγωγικά προβλήματα της αμυγδαλιάς. Το μόνο που τους ενδιέφερε ήταν, αν η τροφή που αντλούσανε από τα άνθη άξιζε τον κόπο τους. Αν άξιζε, συνεχίζανε, αν όχι «υπάρχουν κι αλλού πορτοκαλιές που κάνουν πορτοκάλια». Μέσα από τον εγγενή πολλαπλασιασμό (φυσικά όχι μόνο), την παραλλακτικότητα και την προσαρμοστικότητα η αμυγδαλιά ανθίζει Γενάρη-Φλεβάρη, βγάζει ασπρο-ρόζ άνθη με πολύτιμο για τις μέλισσες εκείνη την εποχή νέκταρ και γύρη. Μέσα από παρόμοιους μηχανισμούς και με οδηγό την ανάγκη επιβίωσης, οι μέλισσες έβγαλαν τρίχες, απόκτησαν καλαθάκια, μεγάλες προβοσκίδες, ζούνε πολλές μαζί (όχι όλα τα είδη), αποθηκεύουν την τροφή τους και επισκέπτονται την αμυγδαλιά που ανθίζει Γενάρη-Φλεβάρη.

Πολύ αργότερα, ήρθε ο άνθρωπος και δοκίμασε τα αμύγδαλα. Πολύ αργότερα, ήρθε ο άνθρωπος και δοκίμασε το μέλι. Συνεχίζει όμως μέχρι σήμερα να τρώει αμύγδαλα και μέλι, για το δικό του «καλό», για τη δική του επιβίωση. Επειδή κινούμαστε σε οριακά επίπεδα κοσμοθεώρησης, και επειδή θεωρούμε σημαντικό να διαβάσουν όλοι τη συνέχεια του κειμένου, να ανοίξουμε ένα παράθυρο και να πούμε ότι αν κάποιος έχει την ανάγκη να δει τη θεϊκή δημιουργία σ’ αυτά που περιγράφουμε, μπορεί εύκολα να το κάνει θεωρώντας δεδομένο ότι, ο Θεός έκανε την αρχική κίνηση (Δημιουργία) και στη συνέχεια η εξέλιξη που είναι δημιούργημά του επίσης, ανέλαβε τα υπόλοιπα. Αν κάποιος δεν ενδιαφέρεται για αυτή την οπτική, απλά ας χτίσει το εν λόγω παράθυρο. Να συνεχίσουμε μετά το ανοιγοκλείσιμο του παραθύρου και να πούμε: είναι σχεδόν βέβαιο ότι, στη μακρόχρονη αυτή διαδικασία της αλληλοεξέλιξης, πολλά είδη φυτών και εντόμων χάθηκαν. Εξαφανίστηκαν, γιατί δεν κατάφεραν να αναπτύξουν τέτοιους μηχανισμούς που να ικανοποιούν και τα δυο μέρη (εντομόφιλα φυτά-ανθόφιλα έντομα). Εξαφανίστηκαν, γιατί δεν ικανοποιήθηκε η σημαντικότερη αναγκαία και ικανή συνθήκη. Αυτή που περιγραφικά θα ονομάζαμε συμβιωτική ανάγκη ζωής και που καθορίζεται μέσα από αυστηρά φυσικά κριτήρια επιλογής. Δεν υπήρξε τίποτε περιττό στη φύση. Ό,τι χάθηκε ήταν απλά ένα ενδιάμεσο στάδιο. Ήταν απλά το ανολοκλήρωτο, η μετάβαση στο επόμενο πλήρες και μετά στο επόμενο κ.ο.κ. Η συνέχεια είναι ο αυτοσκοπός της φύσης και μόνο αυτός. Ίσως η τελευταία πρόταση να είναι και η μοναδική που εμπεριέχει μια απόλυτη βεβαιότητα και που βέβαια θέλει συζήτηση πολλή, αλλά όχι, εδώ.

Στο σημείο αυτό, όσο αντίρροπο και αν φαίνεται καταρχήν, εισέρχεται το πρόβλημα της επικονίασης των φυτών από τις μέλισσες. Η αποτελεσματικότητα του μηχανισμού αυτού μπορεί να συζητηθεί και να διαφωνήσουμε ως προς τα μεγέθη, δεν θα διαφωνήσουμε πάντως ως προς τη χρησιμότητά του. Η επικονίαση αποτέλεσε ένα βασικό μηχανισμό ανάπτυξης, διαφοροποίησης και ισορροπίας των φυτών. Ταυτόχρονα, αποτέλεσε ένα βασικό μηχανισμό ανάπτυξης, διαφοροποίησης και ισορροπίας των εντόμων, άρα και των μελισσών, καθώς και των ζώων μέσω των τροφικών αλυσίδων, συνεπώς και του ανθρώπου.

Τα λίγα τελευταία εκατοντάδες χρόνια, η εξέλιξη του ανθρώπου ήταν ραγδαία. Τιθάσευση της φωτιάς, κοινωνίες, γραφή, βιομηχανικές επαναστάσεις, υπερπληθυσμός, τρέχουμε πια. Καταλάβαμε όλο τον πλανήτη. Φύγαμε και εκτός του. Από την άλλη πλευρά, η εξέλιξη των φυτών και των μελισσών συνεχίζει να ακολουθεί ρυθμούς «παλαιούς», αργούς, χαλαρούς. Ο άνθρωπος ακολουθεί πλέον διαφορετικό ρυθμό ανάπτυξης από την υπόλοιπη φύση και μοιάζει να έχει διαφοροποιηθεί ή μάλλον καλύτερα να μην συνειδητοποιεί σαν είδος την ασυμβατότητα αυτή. Μέσα από αυτόν τον ταχύτατο ρυθμό ανάπτυξης έκαψε δάση, αποψίλωσε «άγρια εδάφη», μονοκαλλιέργησε τις πεδιάδες, άλλαξε την τροφή του και έγινε πιο σαρκοφάγος, κατακερμάτισε τόπους με αστικές και βιομηχανικές παρεμβάσεις, έφτιαξε νέα φυτά (μεταλλαγμένα) και τα έριξε σαν ένα λύκο στα πρόβατα, ψέκασε με εντομοκτόνα για να σκοτώσει τους «βλαβερούς οργανισμούς»  κατά τα πρότυπα μιας κυριαρχικής ανάπτυξης, μα κυρίως μέσα από όλες αυτές τις δράσεις εξαφάνισε κάποιους και μείωσε τους υπόλοιπους φυσικούς επικονιαστές. Έχει δημιουργηθεί δηλαδή ένα κενό, όχι σημαντικό για τη φύση, γιατί όπως είπαμε πιο πάνω η φύση θα το καλύψει με την αρχή της συνέχειας και με τρόπους που θα βρει μέσα από τους αργούς ρυθμούς της, βλέπετε έχει το χρόνο με το μέρος της. Το κενό αυτό αφορά τη σύντομη ζωή του ανθρώπου και των διάδοχων γενεών.

Μας έμειναν λίγοι επικονιαστές, άδειασαν οι αποθήκες της γης και πρέπει να εφεύρουμε τρόπους ανάπτυξής τους. Λέμε να εφεύρουμε, γιατί ακόμη και αν σταματήσουμε τις όποιες βλαβερές δραστηριότητές μας, θα χρειαζόντουσαν πάρα πολλά χρόνια για να έρθουμε σε μια ισότιμη ισορροπία, με δεδομένο τις ανάγκες του παγκόσμιου ανθρώπινου πληθυσμού. Οι μέλισσες είναι γενετικά προγραμματισμένες να επικονιάζουν. Οι μέλισσες υπάρχουν για να επικονιάζουν. Οι μέλισσες σχετικά εύκολα γεμίζουν τις επικονιαστικές αποθήκες της φύσης. Οι μελισσοκόμοι οφείλουν να κάνουν αυτό το βήμα με την βοήθεια και υποστήριξη όλων. Πρώτα όμως πρέπει να γνωρίσουν και να διαδώσουν την ύπαρξη του προβλήματος της επικονίασης. Εκεί στοχεύει και το παρόν άρθρο…

 

Σχολιάστε το άρθρο

Αφήστε μια απάντηση

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *

Αυτός ο ιστότοπος χρησιμοποιεί το Akismet για να μειώσει τα ανεπιθύμητα σχόλια. Μάθετε πώς υφίστανται επεξεργασία τα δεδομένα των σχολίων σας.