Ιώσεις των Μελισσών

Οι ιώσεις των μελισσών δεν δημιουργούσαν σοβαρά προβλήματα
μέχρι που εμφανίστηκε το άκαρι της βαρρόας.

Pam Gregory, MSc, NDB

Οι ιοί προσβάλλουν όλους τους ζωντανούς οργανισμούς, συνεπώς και τα έντομα. Συνήθως, οι ιοί μολύνουν συγκεκριμένους ξενιστές, με περιορισμένο φάσμα. Μέχρι που εμφανίστηκαν τα ακάρεα βαρρόας στην Μεγάλη Βρετανία, οι ιοί ήταν σπάνιοι και δεν είχαν μεγάλη επίδραση στις αποικίες. Σπανίως, εντοπίστηκαν περιπτώσεις σακόμορφου γόνου (Aetatulas Morator) και ακόμα πιο σπάνια βρέθηκαν αποικίες με οξεία παράλυση. Με την άφιξη του ακάρεος της βαρρόας, που μεταδίδει τους ιούς, αυτοί οι οργανισμοί έχουν πάψει να είναι απλώς κάτι το ενδιαφέρον και αποτελούν σοβαρό πρόβλημα για τους μελισσοκόμους.

ΠΕΡΙΕΡΓΟΙ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ
Οι ιοί είναι περίεργοι οργανισμοί. Είναι μικρά κομμάτια γενετικού υλικού, συνήθως RNA στις μέλισσες, μέσα σε ένα «πρωτεϊνικό φάκελο».
Συζητείται αν οι ιοί είναι όντως ζωντανοί, εφόσον δεν δείχνουν όλα τα χαρακτηριστικά ζωντανών οργανισμών. Συνεπώς, ανήκουν σε ένα δικό τους ταξινομικό βασίλειο. Οι ιοί δεν μπορούν να ζουν αυτόνομα και επιβιώνουν μόνο μέσα στα κύτταρα του ξενιστή τους. Επίσης, δεν αναπαράγονται αυτόνομα, και έτσι εκμεταλλεύονται τον κυτταρικό μηχανισμό του ξενιστή για την αναπαραγωγή τους.
Η εκμετάλλευση του ξένου κυττάρου μπορεί να συνεχίζει όσο το ξένο κύτταρο είναι ζωντανό. Κανονικά, τα κύτταρα γρήγορα παθαίνουν ζημιές και πεθαίνουν. Όταν πεθαίνει το κύτταρο, απελευθερώνονται εκατομμύρια μόρια ιού που στη συνέχεια μολύνουν και άλλα κύτταρα.

ΚΑΜΙΑ ΟΡΑΤΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ
Συχνά, υπάρχουν ιοί σε εμφανώς υγιείς μέλισσες, χωρίς να έχουν καμία ορατή επίδραση και φαίνονται μόνο σε περιπτώσεις κακού καιρού ή όταν η επίδραση μπορεί να «πυροδοτείται» από άλλη αιτία, όπως κακή διατροφή ή μόλυνση από ακάρεα βαρρόας. Τα μόρια των ιών είναι τόσο μικρά, ώστε δεν φαίνονται με μικροσκόπιο φωτός και χρειάζονται ειδικές εξε-τάσεις που χρησιμοποιούν ειδικούς αντιορούς (antiserum) ή τεχνικές ELISA (enzyme-linked immunosorbent assay), οι οποίες βασίζονται στη σχέση αντισώματος / αντιγόνου. Έτσι, η παρουσία ιών αναγνωρίζεται εύκολα από το μελισσοκόμο μόνο όταν εμφανίζονται ορατά συμπτώματα στην αποικία.
Πραγματικά, υπάρχουν δυο επιλογές στην αντιμετώπιση ιών σε αποικίες μελισσών. Η πρώτη είναι να κρατάμε το επίπεδο των ακάρεων βαρρόας όσο δυνατόν χαμηλότερο και η δεύτερη είναι να εντοπίσουμε βασίλισσες ανθεκτικές στον ιό και να ζευγαρώνουμε αυτές. Όμως, πολλές φορές, όταν εμφανίζονται τα συμπτώματα είναι ήδη αργά. Όταν τελικά πεθαίνει η αποικία, είναι μια μικρή παρηγοριά το να ξέρουμε ότι η φυσική επιλογή δρα στην άρρωστη βασίλισσα αποτρέποντας την αναπαραγωγή του ιού.

ΜΕΤΑΔΟΣΗ ΤΩΝ ΙΩΝ
Οι ιοί μεταδίδονται με τρεις τρόπους: μέσω του στομάχου (λήψη τροφής), μέσω της τραχείας (με την εισπνοή) ή με το κυκλοφορικό / λεμφικό σύστημα. Η μετάδοση μέσω του κυκλοφορικού συστήματος είναι συνήθως αποτέλεσμα των μολυσμένων ακάρεων βαρρόας, τα οποία τρυπάνε το περικάλυμμα των προνυμφών / ενηλίκων μελισσών με την παρασιτική τους δράση. Η μετάδοση με αυτό τον τρόπο, αυξάνει τη μολυσματική δύναμη της βαρρόας και των ιών.
Συζητιέται το αν το Acarapis woodi (άκαρι που προκαλεί την τραχειακή ακαρίαση) μπορεί να μεταδίδει ιούς με τον ίδιο τρόπο. Οι Bailey και Ball (1991) πιστεύουν πως “όχι” άλλα σημείωσαν τις επιδράσεις του υπερπληθυσμού της αποικίας στα περιστατικά της τραχειακής ακαρίασης και της χρόνιας παράλυσης, προτείνοντας ότι μπορεί να είχε προκαλέσει την ασθένεια «Isle of Wight», που εξαφάνισε πληθυσμούς μελισσών στη δεκαετία του 1920. Μεταξύ του 1947 και του 1963, σημειώθηκε σημαντική μείωση των περιστατικών του ιού που συνέπιπτε με μια δραματική μείωση αποικιών.

ΕΤΑΙΡΟΙ ΤΗΣ ΒΑΡΡΟΑΣ
Μερικοί ιοί της μέλισσας συνδέονται με συγκεκριμένα παράσιτα. Οι παρακάτω ιοί είναι εταίροι της βαρρόας:
• Deformed wing virus DMV
(ιός που παραμορφώνει φτερά)
• Cloudy wing virus CWV
(ιός που αλλάζει την όψη των φτερών)
• Acute paralysis virus APV
(ιός οξείας παράλυσης)
• Slow paralysis virus SPV
(ιός αργής παράλυσης)
• Chronic paralysis virus CPV
(ιός χρόνιας παράλυσης)
Η επίδραση των ιών των φτερών είναι ξεκάθαρη, αλλά αυτή των ιών παράλυσης είναι πιο περίπλοκη και περιγράφεται παρακάτω

ΙΟΣ ΧΡΟΝΙΑΣ ΠΑΡΑΛΥΣΗΣ CPV
Ο ιός της χρόνιας παράλυσης έχει δυο μορφές Τύπος 1 και Τύπος 2.

Τύπος 1
Ο Τύπος 1 είναι ο πιο συνηθισμένος. Οι μέλισσες δεν μπορούν να πετάξουν και βρίσκονται να περπατάνε στην κυψέλη ή στο χώμα σε ομάδες (σύμπτωμα που είναι κοινό με την τραχειακή ακαρίαση και έτσι δεν είναι ασφαλές). Οι μέλισσες έχουν πρησμένες κοιλιές και εξαρθρωμένα φτερά και οι αποικίες μπορεί να διαλυθούν ξαφνικά, ειδικά το καλοκαίρι. Οι κοιλιές πρήζονται λόγω διαστολής του προστόμαχου με υγρό και έτσι ευνοεί τη δυσεντερία που προκαλεί το θάνατο των μελισσών μετά από λίγες μέρες. Στην Ευρώπη, οι ιός αυτός συσχετίζεται με τα μελιτώματα ή γενικά από φυτά του δάσους.
Τύπος 2
Το CPV ορίζεται επίσης ως η «άτριχη μαύρη» ασθένεια ή η ασθένεια του «μαύρου κλέφτη». Αρχικά, οι μέλισσες μπορούν να πετάνε, αλλά μετά χάνουν τις τρίχες και φαίνονται λαδωμένες και έτσι πιο μικρές. Έπειτα, τρέμουν και δεν πετάνε. Οι υπόλοιπες μέλισσες δείχνουν επιθετική συμπεριφορά, δαγκώνουν τις μολυσμένες μέλισσες και μπορεί να μην αφήνουν άρρωστες μέλισσες να μπουν στην κυψέλη αφού γυρίσουν από την αναζήτηση τροφής, σαν να ήταν κλέφτες.
Και οι δυο τύποι μπορεί να συνυπάρχουν στην ίδια αποικία. Οι Bailey και Ball (1991) έδειξαν ότι υπάρχουν ενδείξεις δυνατής γενετικής ανθεκτικότητας στον ιό.

ΙΟΣ ΟΞΕΙΑΣ ΠΑΡΑΛΥΣΗΣ APV
Το APV σκοτώνει τις μέλισσες γρήγορα (σε λιγότερο από 5 μέρες). Στο παρελθόν δεν συσχετιζότανε με φυσικές απώλειες μελισσών, αλλά έγινε βασικός παράγοντας τώρα με την εμφάνιση της βαρρόας. Οι ενήλικες μέλισσες μεταδίδουν τον ιό στις προνύμφες μέσω της τροφής. Ο ιός απομονώθηκε, επίσης, σε φορτία γύρης και σε αδένες μη-μολυσμένων μελισσών.
Αν οι προνύμφες ταϊστούν με μεγάλες ποσότητες APV πεθαίνουν, αλλά παραμένουν μικρές ποσότητες του ιού σε κάποιες μέλισσες. Οι μέλισσες αυτές, γεννιούνται και ως παραμάνες μέλισσες μολύνουν άλλες προνύμφες.
Το 2004, μια παρόμοια μορφή του APV περιγράφτηκε ως ο ιός ισραηλινής οξείας παράλυ-σης (IAPV), ο οποίος φαίνεται να συσχετίζεται με το CCD στις ΗΠΑ.

ΙΟΣ ΑΡΓΗΣ ΠΑΡΑΛΥΣΗΣ SPV
Η ασθένεια SPV σκοτώνει τις μέλισσες με αργούς ρυθμούς, σε περισσότερο από 12 μέρες.

ΕΤΑΙΡΟΙ ΤΗΣ ΝΟΖΕΜΙΑΣΗΣ
Οι ιοί στην παρά κάτω λίστα συσχετίζονται με τη Νοζεμίαση και μπορεί να έχουν όλο και μεγαλύτερη σημασία σε χώρες, όπως η Αγγλία, όπου έχει εντοπισθεί η Nosema ceranae:
• Black queen cell virus
(ιός των κυττάρων της μαύρης βασίλισσας)
• Filamentous virus
(νηματώδης ιός)
• Bee virus Y
(ιός μελισσών «Υ»).
Ο «ιός των κυττάρων της μαύρης βασίλισσας» σκοτώνει τις βασίλισσες στην ανάπτυξη τους και το φαινόμενο είναι εμφανές στην αρχή της εποχής που μεγαλώνουν οι βασίλισσες, ειδικά όταν οι προνύμφες μεταφέρονται.
Ο νηματώδης ιός βρίσκεται στον λιπώδες ιστό, στις ωοθήκες, και στην αιμολέμφο. Ούτε ο ιός αυτός ούτε ο ιός μελισσών «Υ» δείχνουν ορατά συμπτώματα στις μέλισσες. Πολλαπλασιάζονται όμως μόνο σε μέλισσες μολυσμένες με Nosema και αυξάνουν την μολυσματική δύναμη της. Η αύξηση αυτή οφείλεται, ίσως, στο γεγονός ότι όλοι οι ιοί προσβάλλουν το έντερο και έτσι η μόλυνση με μικροσπορίδια Nosema, τα οποία τρυπάνε το έντερο, μπορεί να μειώνει την ανθεκτικότητα των μελισσών στους ιούς.

ΣΑΚΚΟΜΟΡΦΟΣ ΓΟΝΟΣ (Sacbrood)
Από τη στιγμή που σφραγιστεί το κελί, οι προνύμφες συνήθως χρειάζονται 4 μέρες για να μεταμορφωθούν σε νύμφες. Όμως, οι μολυσμένες προνύμφες από τον ιό του «σακκόμορφου γόνου» δεν μεταμορφώνονται επειδή ο ιός τις εμποδίζει να χάσουν την τελική μεμβράνη (larval skin). Επομένως, οι μολυσμένες προνύμφες βρίσκονται στα σφραγισμένα κελιά και τα υγρά τα οποία μαζεύονται κάτω από την σκληρή μεμβράνη προκαλούν την σακκόμορφη εμφάνιση.
Το χρώμα των μολυσμένων προνυμφών αλλάζει από λευκό του μαργαριταριού σε απαλό κίτρινο και τελικά σε σκούρο καφέ. Οι προνύμφες πεθαίνουν λίγο πριν την μεταμόρφωσή τους σε νύμφες, ανάσκελα με το κεφάλι κοντά στη σφραγισμένη είσοδο. Το κεφάλι είναι πιο σκουρόχρωμο από το υπόλοιπο σώμα και μπορεί να γέρνει στο κέντρο του κελιού, σχηματίζοντας μια «γόνδολα» ή «κινέζικη παντόφλα».
Τα λέπια που σχηματίζονται λόγω της αποξήρανσης της νεκρής προνύμφης τρίβονται, αλλά αφαιρούνται εύκολα, σε αντίθεση με τα λέπια από νεκρές προνύμφες μολυσμένες με Αμερικανική σηψηγονία. Η μόλυνση μεταδίδεται μέσω του καθαρισμού κελιών και όταν οι νεαρές μέλισσες ταΐζουν τις προνύμφες, αλλά γενικά τα επίπεδα μόλυνσης είναι χαμηλά ως αποτέλεσμα των φυσικών ελέγχων των μελισσών.

ΑΛΛΟΙ ΙΟΙ
Ο ιός των μελισσών «Χ» είναι συγγενής του ιού «Υ», αλλά αντίθετα με τον ιό «Υ», ο ιός «Χ» δεν συνδέεται με τη Nosema.
Ο ιός «Χ» συχνά συσχετίζεται με την αμοιβάδα (η οποία ζει στους μαλπιγγιανούς σωλήνες, το απεκκριτικό σύστημα των μελισσών). Η παρουσία του ιού μικραίνει τη ζωή των μολυσμένων μελισσών με αποτέλεσμα την μειωμένη εξάπλωση της αμοιβάδας λόγω απουσίας αναπαραγωγής.

ΙΟΣ ΜΕΛΙΣΣΩΝ ΤΟΥ ΚΑΣΜΙΡ (KΒV)
Το KPV βρέθηκε στο Κασμίρ και στην Ινδία στην Apis cerana. Τρία είδη βρεθήκανε στην Apis mellifera, από τα οποία όλα προκαλέσανε υψηλή θνησιμότητα σε μολυσμένες αποικίες στην Αυστραλία και Νέα Ζηλανδία.
Υπάρχουν επίσης, οι ιοί της Αιγύπτου και του Άρκανσας.

ΣΥΝΟΨΗ
Δεν υπάρχουν θεραπείες για τους ιούς, επομένως πρέπει να αντιμετωπίσουμε τις σχετικές με αυτούς ασθένειες, κυρίως βαρρόα και νοζεμίαση για να μειώσουμε τους ιούς.
Να κρατήσουμε τον πληθυσμό της βαρρόα σε χαμηλά επίπεδα, με σωστό έλεγχο και χρήση βαρροακτόνων.
Να ελέγχουμε για νοζεμίαση το φθινόπωρο. Να προσέχουμε την διατροφή των μελισσών, αποφεύγοντας τη δυσεντερία που βοηθάει στην εξάπλωση των μικροσποριδιών νοζεμίασης.
Να επιλέγουμε ανθεκτικές βασίλισσες. Σε μικρή κλίμακα, επιλέγουμε βασίλισσες από τις αποικίες που επιβιώσανε καλύτερα το χειμώνα και που ευημερούν σε δύσκολες εποχές.
Να μην εισάγουμε βασίλισσες αποτρέποντας την παγκοσμιοποίηση ασθενειών. Οι καλύτερες βασίλισσες είναι πάντα αυτές που επιβιώνουν στα μελίσσια μας.
Η μεταφορά μελισσών μειώνει το φυσικό τους έλεγχο, αυξάνοντας την πιθανότητα μόλυνσης.
Ιδανικά, να μην έχουμε περισσότερες από 10 κυψέλες ανά μελισσοκομείο.
Οι ιοί δεν μπορούν να επιβιώνουν σε νεκρές αποικίες. Αποστείρωση των κυψελών με οξικό οξύ μαζί με κάψιμο (φλόγιστρο) αρκούν για την απολύμανση του εξοπλισμού που είχε έρθει σε επαφή με τις αποικίες που τελικά χάθηκαν.

Βιβλιογραφία:
Bailey, L and Ball, BV. 1991. Honey Bee Pathology. 2nd edition. Academic Press: London.
Morse RA (ed) 1978. Honeybee Pests, Predators and Diseases. 1st edition. Comstock Publishing Associates, Cornell University Press, Ithaca: USA.
Morse, RA and Nowogrodzki R (eds) 1990. Honeybee Pests, Predators and Diseases. 2nd edition. Comstock Publishing Associates, Cornell University Press, Ithaca: USA.